Suç temalı Hollywood üretimi sinema ve dizilerin birçoklarında, “otoyol-otoban katili” temalı sinemalara sıklıkla rastlanır. Otoban katili denmesindeki neden, yol kontrollerinin az oluşu ve katillerin olay mahallinden kısa müddette uzaklaşmalarına imkân veren kentleri birbirine bağlayan otobanların varlığıdır. Pek söylenmez ancak bu cinayetlerin birden fazla aydınlatılamamıştır lakin izlediğimiz sinemaların birçoklarında olayı aydınlatan zeki, çalışkan, güçlü ve katilden daha akıllı bir dedektif daima vardır. Polisiye roman ve sinemalarda katili zayıf ve saplantılı, dedektifi akıllı ve güçlü resmediyor olmanın politik bir tarafı ebediyen vardır. Devleti ya da hükümeti temsil eden polisin katilden hem güçlü hem de zeki olması hatası önlemede kıymetli bir ruhsal üstünlük sağlar kanun adamlarına. Bu ruhsal üstünlük gerekli bir şeydir, aksi halde kabahati önlemede politik olarak başarısız olunurdu. Münasebetiyle ruhsal üstünlüğün faydası, ne olursa olsun hatanın engellenebileceğine dair yurttaşların inandırılmasıdır.
David Fincher imzalı ‘Mindehunter'(1) isimli dizi tam da bu mevzuyu işler. Amerika Birleşik Devletleri’nin 1970’lı yıllarını anlatır dizi. FBI ile Akademi’nin Psikoloji kısmı ortasında hatalı psikolojisi üzerine ortak bir çalışma yürütülmesi kararı alınır, akabinde uygulamaya geçilir. Bu çalışmanın gayesi suçlularla bir dizi görüşmek yapmak, hatası sürece nedenlerini tahlil etmek ve akabinde hatalı psikolojisine dair bir bilgi tabanı hazırlamaktır. Çalışma başarılı olur, hatası önlemede ruhsal üstünlük pek çok cinayet sonrası polis dedektifinin eline geçer, birçok vakit ikinci bir cinayet işlenmeden katil yakalanır. Bu açıdan bakıldığında polisiye önlemlerin hiçbir vakit toplumsal değişimlerden ve kent sosyolojisinden bağımsız ele alınmadığını görüyoruz. Her toplum kendi hatalısını yarattığı üzere kendi önleyici önlemlerini de yaratır. Literatüre “otoyol-otoban katilleri” olarak geçen seri katilleri, kentlerden ve yollardan farklı düşünülememesi buna verilebilecek en çarpıcı örneklerden biridir. Kentleri sınıfsal bir çatışmanın merkezi, cürmün, hatalının, kahramanın, kazananın ve kaybedenin birlikte yaşadığı bir yer olarak görmek, hatanın ortaya çıkış nedenini incelemek kadar cürmün önlenmesinde de o kadar değerlidir. Polisiye sinema ve edebiyatı değişen toplumla birlikte ele almak, bizi toplumların ve ulusların bir ortaya gelme motivasyonuna kadar götürebilir.
Polisiye edebiyatı ve sinemayı toplumların bir ortaya gelme motivasyonunu, ulusların psikososyal değişimi üzerinden okumak abartılı gelebilir. Seval Şahin’in ‘Cinai Meseleler’ çalışmasının bu bahiste aydınlatıcı olduğunu söylemek mümkün.
‘Cinai Meseleler’, Seval Şahin’in polisiye edebiyatı hakkındaki doktora çalışması, kitabın birinci kısmı polisiye edebiyatın dünyadaki yerini tartışıyor. Bilhassa referans aldığı, Van Dine, Dorothy L. Sayers, Willard Huntington Wright, C. Day Lewis üzere kimi eleştirmenlerin polisiye edebiyat hakkındaki kanılarını okumak öğretici. Kitapta, Van Dine’ın American Magazine mecmuasına yazdığı polisiye roman için yirmi kuralı, Ronald A. Knox’un dedektif anlatısının on kuralı ve François Fosça’nın cinai roman/katili bulma romanı alt çeşitlerine karşılık sekiz kuralı cinsin meraklısı için bilhassa dikkat cazibeli. Her ne kadar birinci kısmı dünya polisiye edebiyatını anlatsa da öteki kısımları, Osmanlı-Türk polisiyesinin yayımlandığı 1884’ten 1928’e kadarki yerli polisiye metinleri mercek altına alıyor. Kitap, Osmanlı İmparatorluğu’nun son devirleri ile Cumhuriyetin kuruluş yıllarında yazılan polisiye romanlarda, Türk ulusunun oluşmasının ideolojik art planını ele alıyor. Bu romanların çabucak hemen hepsinin ortak duygusu, dedektif ve hatalı ortasındaki alakanın oluşan yeni toplum ve yaratılan ulustan bağımsız değerlendirilmeyeceği ile ilgili tespitlerdir.
Şahin, kitabın üçüncü kısmının girişinde Benedict Anderson’un ‘Hayali Cemaatler’ kitabından referansla şöyle bir yorum yapar: “Benedict Anderson, ‘Hayali Cemaatler’ kitabında ulus, milliyet ve milliyetçilik sözlerinin siyasi bir form olarak değil kültürel bir form olarak kıymetlendirilebileceği üzerinde durur. Bu kültürel form yapılabilir, hayal edilebilir bir öge halinde ortaya çıkar. Anderson ulus için ‘hayal edilmiş siyasi topluluktur-kendisine tıpkı vakitte hem egemenlik hem de sonluluk içkin olacak formda hayal edilmiş bir cemaattir’ (Anderson, 2004:20) tespitinde bulunur. Bu açıdan bakıldığında Osmanlı-Türk polisiyelerinde çete cürümleri, yani örgütlü cürümlerin ön planda gelmesi anlaşılır bir nitelik kazanır. Bu çete üyeleri tıpkı ulus üzere hayal edilmiş bir cemaatin üyesidirler ve birbirlerine neredeyse akrabalık bağlantıları ile bağlanmışlardır.”(2)
Şahin’in bu alıntıyı yapmasının nedeni, İmparatorluğun son devrinden başlayıp cumhuriyetin kuruluş yıllarına kadar “suçluların” vakitle nasıl bir değişimden geçtiğini göstermek içindir. Her ne kadar hatalı dese de bunlara, örgütlü bir cemaatten, yapısında uluslaşmanın nüvelerini taşıyan şahıslardan bahsedildiğini anlıyoruz. Mesela Osmanlı İmparatorluğu’nun son periyodunda yaratılan polisiyede “suçluların” birbirleriyle ortasında özel bir bağlantı lisanı olduğunu söyler. Sonraki yıllarda bu irtibat lisanının Latin harfleriyle yazılan Türkçe olduğunu anlarız. “1928’de yeni bir alfabe ile birlikte ortak bir işaret sistemi yine inşa edilir. Arap harflerinin yerini Latin harfleri aldığında yeni bir aidiyet ve yeni bir içsel alan inşa edilmektedir.”(3) Hatalılar pek doğal ki birbirleriyle sırf özel bir irtibat lisanıyla irtibatlı değildir, birebir vakitte bir gayeleri da vardır. Şahin, Mustafa Remzi’nin ‘Milli Cinayetler Koleksiyonu’ yapıtından yola çıkar şu tespitte bulunur: “1914 yılında yayımlanan bu seride, İttihat ve Terakki’nin merkezi, yerli burjuva yaratma kanısına paralel bir durum vardır. Yeraltı kentinde yaşayan bu insanların dışarıdan soyutlanmış bir hayat sürerler, hasebiyle kendilerine içkin bir oluşumları vardır.”(4)
O yıllarda yazılan polisiyelerin çabucak hemen hepsinde inşa edilen bir ulusun kodlarından bahsedildiğini görüyoruz. Hakikaten Osmanlı devrinde yazılan polisiye edebiyatta pek çok hatalının, cumhuriyetin öncül takımlarına dönüştüğünü Cumhuriyetin ilanından sonraki edebiyat metinlerinden anlıyoruz. Osmanlı-Türk polisiyesinin birinci vakitleri, batıda ortaya çıkan polisiye metinlerden farklı bir sıkıntıyı odağına alır: Uluslaşma. Sonrasında ihtilal olur, Cumhuriyet ilan edilir. Haliyle bundan polisiye edebiyat da nasibini alır. “Çete önderleri Batılı öncüllerini alt ederken gerek İttihat ve Terakki merkezileşme gerekse Cumhuriyet’in temel prensiplerinden olan halkçılığı ön plana çıkarırlar. Halka hizmet eden kendine ilişkin adalet sistemiyle çalışan bu çete başkanları yeni bir ulusun da ortaya çıkmasına ön ayak olur. Hakikaten çeteleri de bu ulusun prototipi olarak birinci periyot polisiyelerinde görünürlük kazanır.”(5)
Yerli polisiyede Sherlock Holmes ve Arsen Lupen gibisi polis komiserlerinin bu devirde ortaya çıkması rastlantısal değildir. Örneğin Arsen Lupen’in zenginlerden çalıp yoksullara dağıttığı üzere bir fikir hâkimdir yerli polisiye edebiyatta. Aslında bu niyetin izleri uzun mühlet hem edebiyatta hem de sinemada karşımıza çıkar. Adalet dağıtan güzel mafya jönleri, zenginlerden alıp yoksula dağıtan kahramanlar, gariban hatalıyı görmezden gelen âlâ polisler. Bunlar Cumhuriyet öncesi devrinden izler taşır. Zira bu beşerler kurulacak yeni bir ulusun temsilcileridir. Türk ulusunun inşasından sonra farklı bir hatalı ve polis tipi ortaya çıkar. Hatalılar örgütlü bir yapının kesimi olmaktan çıkarılır, kabahat da ferdi ve kriminal olur. Artık yerli dedektiflerimiz hatalı kovalayan zeki adamlardır. Zira inşa edilen Cumhuriyet kendi ayakları üzerinde durabilen, tıpkı yaratılan ulus üzere zeki ve birebir vakitte akıllı polis komiserleriyle vardır. Polisiye edebiyat da deyişimden bu biçimde hissesini alır.
Yukarıda Amerikan hükümetinin suçluyla uğraşta ruhsal üstünlük sağlamak için ne üzere bir strateji izlediğini yazdım, yabana atılır bir niyet değil bu. Örneğin Sherlock Holmes’ün suçludan akıllı olması, suçluyla uğraşına dair bir fikir verir bize. Yerli edebiyata da Türk polisinin suçluyla alakası bu açıdan günden güne Amerikalılarınkine benzemeye başlar. Ancak Türk dedektiflerinin üstlendiği misyon Amerikalılarınkinden bir noktada ayrışır. Yerli polis komiseri hem suçludan hem de batıda yaratılan dedektiflerden zeki olmak zorundadır. Ulus olmak bunu gerektirir zira. Neden bir Türk komiseri diğer bir ülkenin polis dedektifinden zeki olması gerekiyor ki? Bunun nedeni “uluslaşmanın” böylesi bir özgüvene gereksinim duymasıdır. Yani Peyami Safa’nın, Ahmet Mithat Efendi’nin, Hüseyin Az (Kaya Nuri)’in, Süleyman Sûdi’nin, Vassaf Kadri’nin yarattıkları polis komiserlerinin Sherlock Holmes’ten, Arsen Lupen’den zeki olması, hatta onlara işlenen cinayetleri aydınlatmak için yardımcı olması bu özgüveni pekiştiren bir durumdur. Hasebiyle ulusal şuur yaratmak tıpkı vakitte kendi yeni hatalısını ve zeki dedektifini yaratmayı da gerektirir. “Sherlock Holmes’e Karşı Cingöz Recai serisinin yazıldığı devir Cumhuriyet’in ilan edildiği ve bir bağımsızlık savaşının kazanıldığı vakittir. Holmes’ün İstanbul’da bulunduğu periyot de her ne kadar seride bir periyot belirtilmemiş olsa da Mütareke devrinin çabucak sonrasına rastlanmaktadır. Böylelikle Holmes aracılığıyla Mütareke periyodunda topraklarını işgal etmiş bir ülkenin en zeki kahramanlarından biri Türkçede yazılmış bir edebiyat metninde Türk bir kahraman tarafından alaşağı edilmektedir. Cingöz, her seferinde Holmes’ü mağlubiyete uğratır, Holmes ona daima hayranlık duyar.”(6)
Bundan yaklaşık 100 yıl evvel adım adım bağımsız bir ülke inşa ediliyordu. Halide Edip Adıvar, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Reşat Nuri Güntekin, Refik Halit, Peyami Safa, Ahmet Mithat Efendi, Hüseyin Az ve daha pek çok muharrir, şair ve düşünür edebiyatı bundan azade inşa etmedi. O yıllarda yaratılan polis komiserlerinin zeki olduklarına kuşku yok. Gelinen noktada inşa edilen ulusun polis komiserinin Amerika’ya gidip bir cinayeti aydınlatmasını bir tarafa bırakın, ABD’nin bugün Ankara’nın göbeğinde bir FBI ofisi, Malatya Kürecik’de, Adana İncirlik’de askeri üslerinin olduğunu bilmek yaşanan değişimi görmek açısından kıymetli. Kimi şeyler kâğıt üstünde yazıldığı üzere hayatta karşılığı olmuyor maalesef. Şahin’in ‘Cinai Meseleler’i yaratılan bir ulusun polisiye romanlar üzerinden el alınması açısından dikkat cazibeli bir eser olduğu kadar hem dünya hem de yerli polisiye edebiyatı meraklıları için kıymetli bir çalışma. Ayrıyeten Osmanlı İmparatorluğu’nun son periyotlarından günümüze kat edilen yolun görülmesi açısından da örnek bir metin.
Dipnotlar
1. https://www.netflix.com/tr/title/80114855
2. Seval Şahin, Cinai Problemler, Osmanlı- Türk Polisiye Edebiyatında Biçim ve İdeoloji (1884-1928), İrtibat Yayınları, S. 127
3. Seval Şahin, Cinai Problemler, Osmanlı- Türk Polisiye Edebiyatında Biçim ve İdeoloji (1884-1928), Bağlantı Yayınları, S. 132
4. a.g.e S. 133
5. a.g.e S. 155
6. Seval Şahin, Cinai Problemler, Osmanlı- Türk Polisiye Edebiyatında Biçim ve İdeoloji (1884-1928), İrtibat Yayınları, S. 148