İZMİR – 14-28 Mayıs Cumhurbaşkanlığı ve Milletvekili Genel Seçimlerinin sonuçları tartışılmaya devam ederken, meclis çoğunluğunu sağlayan ve Millet İttifakı adayı Kemal Kılıçdaroğlu karşısında Cumhurbaşkanlığını kazanan Recep Tayyip Erdoğan yemin ederek misyona başladı. Cumhuriyet Halk Partisi’nde ise kurultay kararı alındı.
Prof. Dr. Acar Kutay, Norveç Molde Üniversitesi’nde siyaset bilimi profesörü olarak çalışıyor. Öncesinde, Norveç, İsveç, KKTC ve Danimarka’da araştırmacı olarak çalıştı. Toplum ve siyaset kuramları üzerine çalışan Kutay’ın sivil toplum örgütleri ve yönetişim üzerine yayınlanmış yapıtları bulunuyor. Kutay ile Türkiye’deki 14-28 Mayıs Cumhurbaşkanlığı ve Milletvekili Genel Seçimlerini konuştuk.
‘TÜRKİYE’YE NORVEÇ’TEN DEĞİL, WEİMAR’DAN BAKIYORUM’
Cumhurbaşkanı Erdoğan, 28 Mayıs seçimlerini önde tamamladı. 14 Mayıs seçimleri ile de Cumhur İttifakı Meclis’te çoğunluğu sağladı. Norveç’ten bakıldığında bir siyaset bilimci olarak nasıl bir Türkiye görünüyor?
Türkiye sıkıntı bir periyoda girdi ve bu periyot birçok soruyu da beraberinde getirdi. Erdoğan ve ittifak içindeki partiler nasıl bir Türkiye tahayyül ediyor? Muhalif siyasi partiler buna direnç gösterebilecekler mi? Siyasi partiler, parti binalarından çıkıp sokakla, toplumsal muhalefetle irtibat kurabilecekler mi? Muhtemelen otoriterleşme dozunu attıracak. Toplum, buna nasıl direnebilecek?
Sorunuzdan hareketle, belirtmek isterim ki, Türkiye’ye Norveç’ten değil, Weimar’dan bakıyorum. Türkiye’de son seçimlerin ağır bir kutuplaşma ortamında plebisit, başka bir tabirle rejimin meşruiyetini onay ya da ret havasında yapıldığını göz önünde bulundurarak, 2010 sonrası artan otoriterleşmeyi anlayabilmek için aktüel teorilerle birlikte bilhassa Carl Schmitt’in siyaset teorisi ve demokrasi anlayışından esinleniyorum. Schmitt, mesleğine Weimar Cumhuriyeti’nin sancılı yıllarında Almanya’da nizamı tesis etmek için uğraşan muhafazakâr bir kamu hukukçusu olarak başladı. Nizamın, harika yetkilere haiz devlet başkanı tarafından tesis edilebileceğini savundu.
Schmitt’in fikirlerinin 1930’lara kıyasla Türkiye’deki siyasal dönüşüm ve genel manada dünyada yükselen otoriter popülizmi anlamada daha geçerli olduğunu düşünüyorum. Bunun nedeni, Schmitt ’in demokrasi anlayışı, günümüzdeki otoriter popülist rejimlerin siyasi mantığı ile örtüşüyor. Kısaca bu mantığın bileşenlerine örnek vereyim: Homojen millet tasavvuru, bu kurguyu tehdit eden iç/dış düşmanlar, başkanla kitleler ortasında kurulan özdeşleşmeye dayanan demokrasi anlayışı, siyasal katılımın kitlelerin lideri onaylamasına indirgenmesi, sendikalar başta olmak üzere siyasi talep ve çıkarları örgütleyen kümelere tertibin birliğini tehdit ettiği gerekçesiyle karşı çıkma ve karizmatik liderin anayasa dışında hareket edebilme meşruiyeti. Schmitt, sermayeyi kollayan otoriter devlet anlayışını, ‘güçlü devlet, güçlü ekonomi’ formülüyle söz eder. Burada devlet işçi sınıfın örgütlenmesine ve hak aramasına set çekerek, sermayeye uygun bir ortam hazırlar.
14-28 Mayıs seçimleri bir Pirus zaferi olarak da bedellendiriliyor. Cumhur İttifakı ve Erdoğan’ın geçmiş seçimlere oranla oy kaybettiği görülürken, Cumhurbaşkanlığını ise lakin ikinci cinste ve baş başa giden bir yarıştan sonra kazanabildi. Neler söylemek istersiniz?
Katılmıyorum. Erdoğan çok güç bir periyot geçirdi. Salgın, geçim düşüncesi, yüksek enflasyon, artan kira ve konut fiyatları, ziraî üretimde artan maaliyetler, zelzele ve öteki aksiliklere rağmen AKP’nin oyu yalnızca yüzde 35’e düştü. Erdoğan’ın yine Cumhurbaşkanı seçilmesini Pirus zaferi olarak değerlendirenler yanılıyorlar. Bu analojiyi kullanarak Erdoğan destekçilerinin kullandığı ‘komutan’ imajının perçinlenmesine de katkıda bulunuyorlar. Güç kaybetmesi bir yana, Erdoğan muzaffer kumandan imajını tazeledi (asker ceket ile verdiği pozu göz önünde bulundurun). Ayrıyeten Erdoğan, işler yolunda gitmediğinde de tabanının dağılmadığını gördü. Anlattığı kıssa ‘doğru’ olmasa da çarpıtılmış gerçeklere dayansa da tabanı üzerinde ikna kabiliyetini kaybetmediğini teyit etmiş oldu. Örnek olarak, tabanını fiyatların uyguladığı siyasetlerden çok büyük marketler ve stokçular yüzünden arttığına ikna etti. Kısaca, Erdoğan bu süreçten daha da güçlenerek çıktı.
‘SEÇMEN KİTLESİ STATİK BİR YIĞIN DEĞİL’
Cumhur İttifakı ve Erdoğan karşısında seçimler öncesi geniş bir cephe oluştu. Kürt siyasal hareketleri dahil muhalefetin bütün ögeleri Kılıçdaroğlu’nun yanında yer aldı. Buna rağmen yarış yeniden önde bitirilemedi. Muhalefet kâfi bir seçmen potansiyeline sahip değil mi? Neden bir türlü seçim kazanılamıyor?
Millet ittifakı farklı siyasi görüşleri temsil savındaki partileri bir ortaya getirdiğinde maksat, ittifak içindeki milliyetçi, milliyetçi-muhafazakâr ve Ulusal Görüş geleneğinden gelen partilerin AKP ve MHP’ye bir alternatif oluşturmasıydı. Bu ittifakın tutmamasının nedenleri bilgiler ışığında toplumsal bilimciler tarafından tartışılıyor ve tartışılacak. Burada değinmeden geçmek istemediğim husus, ‘sosyoloji’ ve ‘sosyolojik’ kavramlarının seçimlerin tartışıldığı ortamda ele alınış biçimi. Bu kavramlar yorumcular tarafından muhakkak bir kitlenin kimliği, bedelleri ve sosyo-ekonomik durumunu söz etmek için kullanılıyor. Lakin, sosyoloji birey ve toplum ortasındaki etkileşimi inceler. AKP rejiminin toplum yapısını, toplumsal bağlantıları nasıl şekillendirdiği ve dönüştürdüğünü anlamamız için sosyologların katkısına bu bağlamda gereksinimimiz var. AKP’nin kurduğu ve AKP üzerinden kurulan toplumsal ağları açıklayabilmek için sosyolojik tahlile muhtaçlığımız var. Çünkü seçmen kitlesi statik bir yığın değil. Seçmen kitlesini oluşturan beşerler içinde bulundukları toplumsal etraf ile etkileşim halinde. Üretim ilgileri, kentsel üretim ve tüketim yerleri bu toplumsal çevreyi dönüştürürken, seçmen kitlesini de dönüştürüyor. Fakat, bu ‘sosyolojik tahayyül’ süzgeci, muhalefet önderlerinin siyasi stratejilerine tesir edebiliyor mu? Asıl soru bu.
Buradan Millet İttifakı ve Kılıçdaroğlu’nun neden daha geniş kitlelere ulaşamadığı sorusuna dönelim. Millet İttifakı siyasi görüşleri farklı partileri bir ortaya getirdi. İttifak içinde, milliyetçi, milliyetçi-muhafazakâr seçmenle özdeşlemesi, bu kitleyi mobilize etmesi beklenen partiler mevcuttu. Bu partiler ise AKP ve MHP’den oy devşiremedi. CHP de istek ettiği sıçramayı yapamadı. Bunun farklı nedenleri var. Öncelikle, ittifak bir muhalefet cephesine dönüşemedi. AKP rejimine, rejimin kurduğu toplumsal tertibe ve üretim bağlantılarına muhalif kümeleri politize ederek demokratik özne oluşturamadı. Kapalı kapılar arkasında aylar süren görüşmeler, pazarlıklar sonucunda binlerce sayfalık protokoller üretilse de kitleleri mobilize edebilecek bir siyasi kıssa üretilemedi. AKP’nin altın yılları kabul edilen 2002-2007 periyoduna geri dönüş vaadinden öte bir siyasi vizyon üretilemedi. Bilakis, ittifak bileşenlerini oluşturan partilerin siyasi ideolojileri, Altılı Masa dinamikleri içinde sönükleşti. Altılı Masa’nın teknokratik bir birlikteliğe dönüşmesi ve seçkinlerin masa başından kalkıp sokağa inmemesi, kitleler üzerinde heyecan yaratmadı. İttifak, mesaisini güçlendirilmiş parlamenter sisteme dönüşe ayırmasına rağmen seçim sath-ı mailine girildiğinde bunun bahsi dahi geçmedi. Cumhurbaşkanlığı adaylığı konusu son ana dek gündeme dahi getirilmedi.
CHP lideri Kemal Kılıçdaroğlu, Türkiye siyasetine yeni bir anlayış getirdi. Altılı Masa ile siyasette uzlaşı kültürünü getirirken, helalleşme adımı ile de aksi toplum bölümlerine el uzattı. Başarılı bir kampanya devri de geçirmesine rağmen seçimleri kazanacak oy çoğunluğuna ulaşamadı? Bu sonucu neye bağlıyorsunuz?
Kılıçdaroğlu’nun getirdiği uzlaşı kültürü bedelli. Helalleşme adımı ise daha soyut. Gerçekten karşı cenahta bir karşılığı da olmadı. Sonuçta, Kılıçdaroğlu farklı kesitleri bir ortaya getirebilse de kazanamadı. Seçimler adil ve özgür bir ortamda yapılmadı lakin bu biliniyordu. Gerçek aday tartışması oldukça yapıldı. Burada, esasen ziyadesiyle yapılan tartışmaları tekrar etmek istemiyorum.
Altılı Masa eleştirilerime ek olarak, muhalefetin cumhurbaşkanlığı yarışına çok geç başladığını belirterek devam etmek istiyorum. Erdoğan, neredeyse her gününü bir kampanya periyodu üzere geçirirken, seçime birkaç ay kala siyasal bir telaffuz geliştirmeye çalışıp, çoğunluğu elde etmeye çalışmak riskliydi. Bununla birlikte, kampanya ve telaffuz kıymetli olsa da CHP başta olmak üzere muhalefet parti teşkilatlarının AKP ile baş edebilecek seviyede olmadığı görüldü.
‘AKP’NİN KENDİSİ BİR AİDİYET KAYNAĞI’
Cumhur İttifakı’nın ve Erdoğan’ın bu seçimleri kazanmasını hangi parametrelere bağlayabiliriz?
İlk olarak, Erdoğan tarafından yahut şahsı etrafında kurulan siyasi rejim mikro-ideolojik aygıtlar yoluyla topluma nüfuz edip, istek devşirebiliyor. AKP ve Erdoğan’ı tabanıyla özdeşleştiren siyasal ideoloji ya da dava, Ulusal Görüş hareketinin açtığı toplumsal kanallardan ilerleyerek kök saldı. Burada cemaatler, tarikatlar ve derneklere ek olarak toplumsallaşma sürecini de göz önünde bulundurmalıyız. Açmak gerekirse; aile, mahalle, günler, mahalle kahveleri, iktidar yanlısı medyanın sunduğu politik anlatı, Türk-İslam sentezi ve siyasal İslam kulliyatından gecen öğretmenlerin verdiği eğitim, ideolojinin yine üretiminde değerli rol oynuyor. Bu türlü bir toplumsal etrafta yetişen birinin farklı bir kimlik ile formatlanmasının ihtimali düşük. AKP teşkilatlanması tam da bu toplumsal altyapı üzerine inşa ediliyor ve bu alt yapıya ekleniyor.
Erdoğan’ın muvaffakiyetinin gerisindeki başka bir faktör de AKP’nin kurduğu ve güçlendirdiği toplumsal ağlar, içindekilere hem çıkar bağlantısı hem de aidiyet sunuyor. Bu yüzden, AKP yalnızca kültürel kimlik temsil etmiyor. AKP’nin kendisi bir aidiyet kaynağı. AKP’li olmak, merkez-çevre ve Kulturkampf (kültür çatışması) tartışmalarında tez edildiği üzere sırf milliyetçi-muhafazakar ve mütedeyyin kimlikle açıklanabilecek bir olgu değil. AKP’nin siyasi seçkinleri bu pahaları mobilize etse de, AKP’nin toplumsal ağları ve klientelist çıkar münasebetlerinde yer almak başlı başına bir aidiyet kaynağı. Bu yüzden, AKP’nin siyasal hegemonyası, işçi ve dar kesitler ortasında takviye görmesi yalnızca toplumsal yardımlarla açıklanacak bir olgu değil.
Ayrıca, Erdoğan ve ittifak ortağı 2015’ten bu yana beka tehlikesi üzerinden tabanını mobilize ediyor. Tanıl Bora’nın Birikim’de yer alan yazısında belirttiği üzere, İHA’lar, SİHA’lar ve TOGG büyük Türkiye mefkuresinin alametifarikası olarak sunularak, fakir ve teminatsız kesitlerin hissettiği aczi, güçlü ve bağımsız devlet imajıyla telafi ediyor.
Nitekim bu ortamda Erdoğan, seçim periyodunda kampanyasını iki temel söyleme oturttu. Birincisi, tüm muhalefeti terörist olmakla ya da terörle işbirliği yapmakla suçladı. İkincisi, muhalefeti, LGBT kümeleriyle özdeşleştirerek, aile kurumunun tehlikede olduğu savında bulundu. Böylelikle, Erdoğan, dış ve iç düşmanlara karşı ‘benim milletim’ diye hitap ettiği kitleyi bir ortada tutmayı hedefliyordu. Amacına ulaştı.
Yeniden Refah Partisi (YRP) ve Hüda Par’ın da olduğu bir ittifak var. Cumhurbaşkanı Erdoğan bundan sonra nasıl bir yol izler?
Açıkçası bu soruya karşılık vermek güç, zira Erdoğan’ı denetleyecek, kısıtlayacak bir sistem olmadığı için önünde geniş bir hareket alanı var. Erdoğan mahallî seçim kampanyasına seçim galibiyetini açıkladığında başladı. Böylelikle, tabanındaki muhtemel zafer rehavetini de engellemek istedi. Seçim sonrası muhalefet partilerinin dağınık bir imaj vermesi, şimdi bir çıkış yolu sunamamaları da Erdoğan’ın işini kolaylaştırıyor. Öte yandan, YRP ve Hüda Par’ı da bünyesine dahil eden rejim, ‘dindar bir toplum’ yaratma projesine doludizgin devam edecek.
‘MUHALEFET PARTİLERİNİN HEZİMETLE YÜZLEŞMESİ GEREKİYOR’
CHP lideri Kılıçdaroğlu, Cumhurbaşkanı Erdoğan’a karşı gayrete devam edeceğini açıkladı. Muhalefet cephesinin muhtemel yol haritası nasıl şekillenir?
Kılıçdaroğlu, bu açıklamasıyla kampanya sürecinde CHP seçmeni de dahil kendisine dayanak veren kısımları ümitsizliğe, çaresizliğe sürüklüyor. Seçim süreci adil değildi lakin CHP de dahil muhalefet partilerinin mağlubiyetle yüzleşmesi gerekiyor. Muhalif seçmen, seçim sonuçları sonrası hayal kırıklığına uğradı. Zira, bu seçim, tüm aksiliklere karşın kazanılabilirdi. Kaybedildi.
Kılıçdaroğlu ve CHP idaresinin, bu köprüden evvel son çıkış ve yüz yılın seçimi dedikten sonra seçim sonrası ortadan kaybolmaları, seçmeni teskin edecek bir açıklama dahi yapmamaları sorumsuzluktu. Çünkü, CHP bugüne dek yaptıklarıyla yalnızca toplumsal yapıyı değil birebir vakitte Türkiye siyasetinin dinamiklerini de okuyamadığını gösterdi. Yeni devirde, CHP’nin aktif bir siyasi aktör olabilmesi, siyaseti parti binası dışına taşımasına ve demokratik uğraş ve hakların savunulmasına ismine siyaseti uğraş üzerinden sürdürmesine bağlı. Bunun için de teşkilatçı ve ‘iş bitirici’ bir liderliğe muhtaçlığı var.
Siyasi partiler odaklı yorum yaparken gözden kaçırmamamız gereken, Türkiye’de demokrasi hala direniyorsa, bu halkın direncinin bir sonucu. İşçi bölümlerin gayretinin, bayan hareketinin, sandıkları korumak için örgütlenen Oy ve Ötesi ve Seyahat toplumsal hareketinin sonucu. Sol/sosyalist partiler dışındaki muhalif partiler bu hareketlere eklemlenmek bir yana toplumsal hareketleri izale etmeye çalıştılar.